Jednym z najważniejszych zabytków w Przemyślu są pozostałości umocnień militarnych z okresu I Wojny Światowej – Twierdzy Przemyśl będąca trzecią co do wielkości twierdzą w Europie po Antwerpii i Verdun. Twierdza ta była świadkiem, aż trzech oblężeń – co jest faktem niespotykanym w wojennej historii świata. Jej budowa rozpoczęła się w latach wojny krymskiej (1853-1856), gdy stosunki między Rosją a Austrią uległy znacznemu pogorszeniu, a nowa wojna była nieunikniona. Głównym celem twierdzy miała być obrona Bramy Przemyskiej na styku Kotliny Sandomierskiej i Karpat, którą od stuleci wiódł szlak handlowy z Polski i Rusi na Węgry. Jej znaczenie dodatkowo wzrosło, gdy pod koniec XIX wieku Przemyśl stał się ważnym węzłem kolejowym i drogowym na trasie z Wiednia do Lwowa. Dziś poznacie najciekawsze, warte odwiedzenia i zobaczenia z przemyskich obiektów Twierdzy Przemyśl.
Fort XIII „San Rideau” w Bolestraszycach
Fort pancerny klasy „Einheitsfort” projektu Moritza von Brunnera należący do zewnętrznego pierścienia fortecznego Twierdzy Przemyśl, oznaczony numerem XIII. Łatwo dostępny, położony na terenie miejscowości Bolestraszyce ok. 6 km od Przemyśla. Fort powstał w latach 1892-1896, w miejscu pierwotnie przewidzianym w 1876 pod budowę ziemno-drewnianej baterii 11 „Bolestraszyce”, ostatecznie niezrealizowanej. Koszt budowy fortu wyniósł 5 milionów koron. Do czasu zmiany numeracji fortów (po 1903) fort oznaczano jako XIII 1/2 „San Rideau”. Miał on kształt trapezu o podstawie 250 m i szerokości 90 m.
Otaczała go sucha fosa o pełnym profilu broniona z dwóch przeciwstokowych kojców oraz kojca szyjowego przyległego do głównego budynku fortu. Czołowy odcinek fosy broniono dodatkowo z galerii strzeleckiej przeciwstoku z otworami strzelniczymi zabezpieczonymi płytami pancernymi (mur Carnota). Na przedpolu nad kojcami znajdowały się dwie obserwacyjne kopuły pancerne. Główny budynek i kojce przeciwstokowe były połączone za pomocą poterny i galerii przeciwstokowej. Podczas II oblężenia twierdzy Przemyśl, fort został wysadzony 22 marca 1915, w dniu poddania twierdzy. Uległ kolejnym zniszczeniom podczas III oblężenia (30 maja 1915) i po kolejnych rozbiórkach w latach 1923-1925. Dalsze niszczenie fortu zostało powstrzymane dopiero w roku 1968, po uznaniu fortów Twierdzy Przemyśl za chroniony prawem zabytek architektury.
Fort I „Salis-Soglio” w Siedliskach
Wybudowano go w latach 1882-1886. Jest to nietypowy Fort artyleryjski, który pomimo wysadzenia 22 marca 1915 roku jest jednym z najlepiej zachowanych i najefektowniejszych elementów pierścienia zewnętrznego przemyskiej twierdzy. Na terenie Fortu zachowały się m.in.: ceglana brama wjazdowa, koszary szyjowe z kazamatami, magazynami amunicji i szybami wind, stanowiska artylerii i schrony dla załogi na wale Fortu. Fort znajduje się zaledwie kilkadziesiąt metrów od granicy polsko-ukraińskiej. Po jej drugiej stronie pozostało sześć Fortów pomocniczych opisywanego Fortu.
Fort XV „Borek” w Siedliskach
W pobliżu fortu nr I, również w Siedliskach, znajduje się Port pancerny XV „Borek” z lat 1897-1900. Jadąc od drogi krajowej nr 28 w kierunku Siedlisk, po przejechaniu 1,5 km, należy skręcić w lewo. Fort „Borek” jest dzierżawiony przez Stowarzyszenie 3 Historycznego Galicyjskiego Pułku Artylerii Fortecznej im. Księcia Kinsky’ego, które stara się przywrócić stan Portu zbliżony do pierwotnego. Na Porcie zobaczyć można m.in. odrestaurowaną bramę wejściową, koszary połączone ze schronem głównym, relikty tradytora z odbudowanym punktem obserwacyjnym oraz ruiny baterii pancernej. Przy wejściu na Port znajduje się tablica pamiątkowa ku czci lotników polskich i amerykańskich, walczących o niepodległość w 1920 roku.
Fort XII „Werner” w Żurawicy.
W 2010 roku został po raz pierwszy otwarty dla turystów, przez wiele lat był własnością wojska, niedostępną dla zwiedzających. Fort „Werner” powstał w latach 1882-1886 i należy do Portów artyleryjskich, jednowałowych. Jest bardzo dobrze zachowany. Zwiedzając Port, zobaczymy zachowane w całości koszary szyjowe, w których znajduje się ekspozycja muzealna, schron amunicyjny, schrony pogotowia, drożną poternę osiową łączącą obecnie schron główny z fosą oraz dobrze zachowany w fosie mur przeciwstoku. Fort „Werner” jest obecnie obiektem prywatnym, otwartym dla wszystkich chętnych osób.
Fort VIII „Łętownia” w Kuńkowcach.
Jego początki sięgają lat 1854-1855, kiedy to na wzgórzu na zachód od Przemyśla Austriacy wybudowali jeden z szańców artyleryjskich. W obecnym kształcie Fort powstał w latach 1881-1882. Fort jest zagospodarowany. W sezonie w jego wnętrzu można zwiedzić ciekawą ekspozycję poświęconą Twierdzy Przemyśl. Dojazd do Portu: z drogi Przemyśl – Dynów należy skręcić w Kuńkowcach w prawo i jechać lub iść w górę drogą za znakami czarnego szlaku fortecznego, z przemyskiej dzielnicy Lipowica na skrzyżowaniu szlaków należy skręcić w drogę w lewo i za znakami czarnego szlaku Fortecznego na kulminację wzgórza, a następnie w dół do Portu. Blisko Portu znajduje się tzw. Wioska Fantasy, gdzie zobaczyć można rekonstrukcję średniowiecznego, drewnianego grodu wraz z podgrodziem.
Fort X Orzechowce
Był to fort dwuwałowy, pancerny, podlegały mu 3 działobitnie, 2 forty pośrednie i 2 bazy zaopatrzeniowe tzw. Lacer Fort. Instalacje obronne w miarę wprowadzania do walki nowego typu uzbrojenia były systematycznie modernizowane, podobnie jak i konstrukcja samego fortu. W końcowym efekcie tych modernizacji fort był wyposażony w 4 działa kal. 80 mm. (po dwa w każdym z dwóch tradytorów na górnym wale fortu), oraz baterie pancerne umieszczone na wale dolnym. W roku 1896 r. odbyły się w Twierdzy manewry forteczne z udziałem Generalnego Inspektora Inżynierii i 17 generałów. Fort X Orzechowce w czasie trwania tych manewrów został ostrzelany ostrymi pociskami artyleryjskimi w celu sprawdzenia jego odporności na atak artyleryjski.
Doświadczenia wyniesione z tego eksperymentalnego ostrzału miały służyć w przyszłości inżynierom do odpowiedniego zabezpieczenia innych fortów (m.in. rozebrano bramy wjazdowe do fortów, których zawalenie się sparaliżowało praktycznie prawidłowe funkcjonowanie całego fortu). Podczas ostrzału, załoga forteczna wraz z komisją oceniającą, znajdowała się w wewnętrznych kazamatach dzieła.
Fort W XI „Duńkowiczki”
Dwuwałowy opancerzony fort artyleryjski Twierdzy Przemyśl, o konstrukcji betonowo-murowano-ziemnej, znajdujący się obok miejscowości Duńkowiczki. Początkowo był to w latach 1854-1857 szaniec obozu warownego, w latach 1881-1887 zbudowany na nowo, na planie typowego pięciobocznego fortu artyleryjskiego dwuwałowego, zastosowanego również przy budowie fortu XIV w Hurku oraz X oraz Orzechowcach. Przebudowany w latach 1900-1903. Jego część została wysadzona w powietrze w 1915, po II oblężeniu Twierdzy Przemyśl. Został częściowo rozebrany w latach 1920-1930, po 1945 adaptowany na pieczarkarnię i magazyny kiszonek.
