Kalwaria Pacławska to niewielka, bardzo urokliwa miejscowość, położona na wzgórzu, otoczona piękną przyrodą. Osada została założona w 1665 r. Największą atrakcją miejscowości jest zespół klasztorny oo. Franciszkanów, który istniał już w 1668 r. Położenie zespołu przypomina typografię okolic Jerozolimy. Obecne budynki pochodzą z lat 1770–1775, wzniesiono je na miejscu poprzednich: drewnianego kościoła i klasztoru, które spłonęły. Od 1679 r. znajduje się tu cudowny obraz Matki Bożej Kamienieckiej, nazwanej potem Pacławską. Uwagę zwracają także cenne barokowe ołtarze oraz polichromie z 1857 r. Sanktuarium nie ogranicza się tylko do świątyni i klasztoru; zespół tworzą także rozrzucone w lasach i na wzgórzach 43 kaplice (5 drewnianych) połączone dróżkami, które przebywają pielgrzymi.
Sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej
Sanktuarium Męki Pańskiej i Matki Bożej Kalwaryjskiej jest najważniejszym ośrodkiem pielgrzymkowym w archidiecezji przemyskiej. Ze względu na rozwijany w nim kult Męki Pańskiej, sanktuarium to nazywane jest często »Jerozolimą Wschodu« lub »Jerozolimą Podkarpacia«, zaś ze względu na kult cudownego obrazu Matki Bożej Kalwaryjskiej – »Jasną Górą Podkarpacia«. Do Kalwarii Pacławskiej od ponad trzech wieków przybywają pielgrzymi z najdalszych zakątków Polski, aby przed cudownym obrazem Matki Bożej „Słuchającej” powierzyć Maryi swoje troski, problemy i radości, zaś na kalwaryjskich dróżkach rozważać Mękę Jezusa Chrystusa oraz boleść i chwałę Jego Matki. Położenie sanktuarium w otoczeniu pięknej przyrody, na terenie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego, na malowniczym wzniesieniu o wys. 465 m n.p.m., z którego rozciąga się wspaniały widok na masyw Turnicy i dolinę rzeki Wiar, sprawia że tysiące pielgrzymów przybywa tu na modlitwę i spojrzenia w „w głąb siebie”.
Historia Sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej
Początki sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej związane są z osobą Andrzeja Maksymiliana Fredry – kasztelana lwowskiego i wojewody podolskiego. Jedna z legend dotycząca powstania ośrodka głosi, że Fredro podczas polowania zapuścił się w głąb lasu w pogoni za upatrzonym jeleniem i w miejscu, gdzie obecnie znajduje się kościół, miał ujrzeć wśród rogów jelenia jaśniejący krzyż. Wydarzenie to miało skłonić wojewodę do ufundowania na tym miejscu kościoła, klasztoru, a także kalwarii na wzór jerozolimskiej drogi krzyżowej.
Historycy badający genezę Kalwarii Pacławskiej podkreślają, że najważniejszą rolę odegrał czynnik religijny, osadniczy i obronny. Należy bowiem zaznaczyć, że region w którym Andrzej Maksymilian Fredro ulokował swoją fundację, od XIV w. do połowy XVII w. zamieszkiwała głównie ludność ruska, wyznania greckokatolickiego. Ufundowanie przez Fredrę łacińskiego klasztoru miało na celu wzmocnienie polskiego elementu narodowego. Przemawia za tym założenie w pobliżu klasztoru osady Słoboda, w której osiedleńcami byli przeważnie Polacy, a której głównym celem była „wygoda” mających tu przybywać pątników. Osada Słoboda związana była funkcjonalnie z klasztorem franciszkanów, nigdy jednak nie rozrosła się w większą jednostkę osadniczą. W późniejszym okresie osadę nazywano Kolonią Fredrów, Miasteczkiem Fredrów i wreszcie do dziś istniejącą nazwą Kalwaria Pacławska. Do 1667 r. został zbudowany mały drewniany klasztor i pierwszych 28 drewnianych kaplic, z których do dnia dzisiejszego nie zachowała się ani jedna. Marzeniem fundatora było, aby powstałe sanktuarium było miejscem kultu religijnego, do którego ściągać będą pielgrzymi z odległych ziem. Andrzej Fredro polecił organizować tu pielgrzymki ze Lwowa, Kamieńca Podolskiego, Zamościa, a nawet z Litwy.
Fundator podjął również rozmowy z wieloma zakonami (dominikanami, jezuitami, reformami), aby objęli opiekę duszpasterską w powstającym sanktuarium pasyjnym. W 1668 r. na propozycję i warunki fundatora pozytywnie odpowiedzieli franciszkanie, którzy są kustoszami tego świętego miejsca do dnia dzisiejszego. Niestety fundator zaniedbał tzw. intabulacji swojego zapisu fundacyjnego – zaaprobowania przez sąd ziemski wpisu do ksiąg wieczystych. Na skutek tego darowizna nie uzyskała mocy prawnej, czego następstwem były trwające spory majątkowe pomiędzy franciszkanami, a kolejnymi właścicielami dóbr. Już syn fundatora – Jerzy Bogusław Fredro, w 1713 r. domagał się przed sądem starościńskim w Przemyślu unieważnienia fundacji dokonanej przez ojca. Pomimo korzystnego wyroku oraz utworzenia parafii w 1743 r., klasztor i kościół w drugiej połowie XVIII w. chylił się ku upadkowi.
Za drugiego fundatora sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej uznaje się cześnika przemyskiego Szczepana Józefa Dwernickiego, który sprzedawszy swój rodowy majątek zamieszkał w sanktuarium przed 1770 r., jako tercjarz franciszkański. Z fundacji Dwernickiego, w latach 1770–1775 zbudowano murowany kościół pw. Znalezienia Krzyża Św. Do budowy świątyni wykorzystano cegłę, którą wyrabiano w cegielni nieopodal klasztoru. Kościół został uroczyście konsekrowany 29 września 1776 r. przez biskupa kamienieckiego obrządku ormiańskiego Jakuba Waleriana Tumanowicza. Dzięki funduszom Jakuba Dwernickiego zbudowano 20 murowanych i drewnianych kaplic, w których postawiono figury obrazujące Drogę Krzyżową, mękę i śmierć Chrystusa.
Niemal równocześnie z kultem Męki Pańskiej zaczął rozwijać się kult łaskami słynącego obrazu Matki Bożej, sprowadzonego do Kalwarii Pacławskiej z Kamieńca Podolskiego w 1679 r. Pierwszych odpustów, ważnych na 20 lat udzielił sanktuarium papież Klemens X w 1671 r. Odpustu zupełnego na stałe udzielił Pius IX w 1868 r. Podobnie, jak w innych kalwariach w Polsce, dla pielgrzymów i kapłanów przybywających do Kalwarii pod Przemyślem, w 1768 r. wydano specjalny podręcznik do obchodu dróżek kalwaryjskich. W 1863 r. wydano kolejny modlitewnik, opracowany przez o. I. Nycza, który w następnym stuleciu wznowiono sześciokrotnie.
Wieża Widokowa w Kalwarii Pacławskiej
Wieża widokowa powstała w 2009 roku, ma 18 metrów wysokości. Z platformy obserwacyjnej można dostrzec kaplice dróżkowe, miejscowości położone w okolicy Kalwarii Pacławskiej, Przemyśl, a także obszary znajdujące się na terytorium Ukrainy. Dla osób zainteresowanych przyrodą wieża powinna być nie lada gratką, gdyż stanowi dobre miejsce do obserwowania zwierząt i ptaków żyjących w Parku Krajobrazowym Pogórza Przemyskiego. Wstęp na wieżę kosztuje 2 zł od osoby, jednorazowo może się na niej znajdować maksymalnie sześć osób, a klucz można odebrać w recepcji Domu Pielgrzyma.
Ruch pielgrzymkowy do sanktuarium rozwinął się na większą skalę dopiero w II. poł. XIX w. Najwięcej pielgrzymów gromadziły główne uroczystości odpustowe, które odbywały się w święto Znalezienia Krzyża Św. (2–3 maja), Podwyższenie Krzyża Świętego (13–14 września) i Wniebowzięcia NMP (9–15 sierpnia). Przybywali na nie wierni obrządku rzymskokatolickiego i greckokatolickiego, dla których odprawiano oddzielne nabożeństwa. Przed I wojną światową na główny odpust w uroczystość Wniebowzięcia NMP do Kalwarii Pacławskiej przychodziły liczne grupy Słowaków i Rusinów spoza granicy węgierskiej, a z okolicznych powiatów ludność pieszo w tzw. kompaniach – łącznie około 50 000 wiernych.
Ruch pielgrzymkowy do ośrodka znacznie zmalał po II wojnie światowej. W wyniku wytyczenia nowej – wschodniej granicy Polski, poza granicami znalazła się wschodnia część diecezji przemyskiej, z której przed wojną licznie pielgrzymowali pątnicy, samo zaś sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej znalazło się w strefie przygranicznej. Ludność zamieszkała na terenach położonych na wschód od sanktuarium straciła możliwość swobodnego pielgrzymowania do tego sanktuarium. Sytuacja taka utrzymywała się w zasadzie do początku lat 90. XX w., od kiedy na nowo do Kalwarii Pacławskiej mogli przybywać pątnicy z Ukrainy.<br>W 2018 r. w sanktuarium Męki Pańskiej i Matki Bożej Kalwaryjskiej odbędą się uroczystości 350-lecia założenia kalwarii. Jest to więc szczególna okazja, aby odwiedzić to wyjątkowe miejsce święte – Jasną Górę Podkarpacia, i spotkać się z Matką Bożą Słuchającą oraz rozważać tajemnice Męki i Śmierci Zbawiciela na kalwaryjskich dróżkach.
